Abstrakt

Przedmiotem analiz uczyniono problematykę wychowania zdrowotnego i higieny dzieci i młodzieży w świetle poradników z lat 1850-1970. Celem podjętych badań jest próba odtworzenia, systematyki, a przede wszystkim ukazania ewolucji porad i wskazówek ze wskazanego zakresu w ponadstuletnim okresie rozwoju literatury poradnikowej. Podstawą źródłową analizowanej problematyki uczynione zostaną poradniki wychowawcze oraz higieniczne dla rodziców, wychowawców oraz opiekunów dzieci i młodzieży okresu zaborów, II RP oraz PRL. Zamieszczane w tym okresie na stronach poradników informacje i porady obrazują przemiany w postrzeganiu i rozumieniu zasad higieny, troski o zdrowie i propagowania zdrowego stylu życia dzieci i młodzieży, będących konsekwencją zmian na polu nauk medycznych, higienicznych oraz pedagogicznych.

Słowa kluczowe

Bibliografia

Antoszka (pseudonim) (1913). Przy kądzieli. Pogadanki dla kobiet o ważnych sprawach. Warszawa: Księgarnia Polska.

Archangielski B., Sperański G. (1951a). Jak wychować zdrowe dziecko. Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa „Czytelnik”.

Archangielski B., Sperański G. (1951b). Macierzyństwo. Łódź: PZWS.

Arct M. (1907). M. Arcta słownik ilustrowany języka polskiego. T. 2. Warszawa: Wyd. M. Arcta.

Auderska H. (red.) (1964). Słownik języka polskiego. T. 6. Warszawa: PWN.

Babik M. (2010). Polskie koncepcje wychowania seksualnego w latach 1900-1939. Kraków: Wyd. WAM.

Baranowski M. (1920). Pedagogika do użytku seminariów nauczycielskich i nauczycieli szkół ludowych. Wyd. 10. Warszawa: Nakładem Gebethnera i Wolffa.

Barnaś-Baran E. (2010). Magiczne dzieciństwo. Tradycja i obrzędowość w opiece nad dzieckiem w Galicji w II połowie XIX i na początku XX wieku. Rocznik Komisji Nauk Pedagogicznych, t. LXIII. Kraków.

Baytel F. (1910). Higiena i zdrowie. O własnościach leczniczych promieni słonecznych. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Bączkiewicz J. (1906). Jak ochraniać życie i zdrowie niemowląt. Warszawa.

Beaupre J. (1967). Macierzyństwo. Warszawa: PZWL.

Beck L. (1958). O dojrzewaniu seksualnym. Warszawa: PZWL.

Beer W. (1962). Bezsenność i inne zaburzenia snu u dorosłych i u dzieci. Warszawa: PZWL.

Bergman L. (1909). Przeciw alkoholizmowi. Warszawa.

Bergman L. (1912). Alkoholizm a zwyrodnienie potomstwa. Warszawa.

Bernhardt R. (1923). Zarys chorób wenerycznych i skórnych wieku dziecięcego. Warszawa: nakładem autora.

Biehler M. (1905). Higiena dziecka. Warszawa: nakład Gebethnera i Wolffa.

Biehler M. (1919). Higiena dziecka. Wyd. 4 uzup. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Biehler M. (1921). Podręcznik higieny. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Bielicka I. (1966). Dziecko rośnie. Warszawa: PZWL.

Bielicka I. (1967). Kłopotliwe pytania. Warszawa: PZWL.

Bilz F.E. (1903). Nowe lecznictwo przyrodne: książka do nauczania i podręcznik leczenia przyrodnego i ochrony zdrowia. Lipsk: Księgarnia i Instytut Sztuk Pięknych Spółka Akcyjna.

Blaim A. (1962). Dziecko otyłe. Warszawa: PZWL.

Boczkowski K. (1969). Prawidłowy i nieprawidłowy rozwój płciowy. Warszawa: PZWL.

Bogdanowicz J. (1954). Jak chronić dziecko przed chorobami zakaźnymi. Warszawa: PZWL.

Bokiewicz L. (1870). Higiena popularna, czyli nauka zachowania zdrowia dla ludu wiejskiego. Poznań: Wyd. Franc. Bażyński.

Bołdyrew A. (2003a). Model miłości macierzyńskiej w społeczeństwie polskim w XIX i na początku XX w. w świetle poradników dla kobiet. W: M. Malinowski (red.), Niebem i sercem okryta. Studia historyczne dedykowane dr Jolancie Malinowskiej. Toruń: Wyd. A. Marszałek.

Bołdyrew A. (2003b). Przesądy i zabobony dotyczące zdrowia, higieny i wychowania dzieci w rodzinie polskiej w XIX i na początku XX wieku. Studia z Dziejów Kultury Medycznej, t. VI: Życie codzienne w XVIII-XX wieku i jego wpływ na stan zdrowia ludności, red. B. Płonka-Syroka. Wrocław: Wyd. Arboretum.

Bołdyrew A. (2004). „Higiena polska”, czyli o roli popularnych poradników medycznych w krzewieniu osiągnięć nauki w zakresie higieny i pielęgnacji zdrowia dzieci na ziemiach polskich w XIX i na początku XX wieku. Studia z dziejów Kultury Medycznej. T. 8: Przełom nowożytny w nauce europejskiej i jego kontekst społeczno-kulturowy, red. B. Płonka-Syroka. Wrocław: Wyd. Arboretum. s. 293-306.

Bołdyrew A. (2008). Matka i dziecko w rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795-1918. Warszawa: Wyd. Neriton.

Borudzka W. (red.), (bdw). Kalendarz dziecka i matki na lata 1929 i 1930. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze „Bluszcz”.

Bożkowa K., Witkowska S. (1964). Żywienie dzieci chorych. Warszawa: PZWL.

Brejnak W. (1997). Poradnie wychowawczo-zawodowe (psychologiczno-pedagogiczne). W: W. Pomykało (red.), Encyklopedia pedagogiczna. Warszawa: Wyd. Fundacja Innowacja.

Breyer S. (1913). Lekarz domowy. Grudziądz: drukiem i nakładem Wiktora Kulerskiego („Gazeta Grudziądzka”).

Bromowiczowa T., Wolfowa W. (1956). O nauczaniu i wychowaniu dzieci przewlekle chorych. Warszawa: PZWS.

Brzeziński M. (1902). Jak wychować dzieci na zdrowych i silnych ludzi? Warszawa.

Brzeziński Z., Leowski J., Serejski J. (1959). O dojrzewaniu. Sprawy nie tylko drażliwe. Warszawa: „Iskry”.

Chałasińska E. (1969). Problemy rodziny i sprawa kobieca w publicystyce dziewiętnastowiecznej, Problemy Rodziny, 4(48), s. 1-5.

Chmielowski P. (1874). Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno. Wskazówki postępowania z dziećmi na doświadczeniu i nauce oparte. Warszawa.

Choroby nagminne, Jak leczyć i zapobiegać? Wykład popularny. Przejrzał Dr med. A. Kube (bdw). Warszawa: nakład Poliglot, sp. z o.o.

Chylińska H. (1981). Ideał wychowawczy w okresie rewolucji społecznej w Polsce (1944-1948). Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego.

Cieślak B. (1965). Kilka słów o twoim dziecku. Warszawa: PZWL.

Combe A. (1904). Nerwowość u dzieci. Cztery odczyty, przeł. Dr H. Nusbaum. Warszawa: nakładem Gebethnera i Wolffa.

Comby J. (1925). Dwieście sześćdziesiąt porad lekarskich w chorobach dziecięcych. Warszawa: „Wiedza”.

Czar J. (1935). Dzieje kobiety. Katowice: Wyd. Św. Stanisława.

Czarnecki J. (1910). Medycyna pastoralna. Podręcznik dla ludu katolickiego. Gniezno: nakładem autora.

Czerniawska O. (1973). Poradnictwo kulturalno-wychowawcze. Problemy i formy działania. Warszawa: Instytut Wydawniczy CRZZ.

Czerniawska O. (1977). Poradnictwo jako wzmacnianie środowiska wychowawczego. Warszawa: Instytut Wydawniczy CRZZ.

Danielewicz E. (1897). Alkohol jego zgubny wpływ na zdrowie i życie ludzkie. Kraków.

Dąbrowski E. (1954). Higiena kobiety. W: Lekarze radzą matkom, praca zbiorowa. Warszawa: PZWL.

Dąbrowski K. (1960). Nasze dzieci dorastają. Problemy wieku dojrzewania. Warszawa: „Wiedza Powszechna”.

Demel M. (1968). O wychowaniu zdrowotnym. Warszawa: PZWS.

Demel M. (1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP.

Denning A. (1907). Higiena przemiany materii. Przełożył K. Panek, z 1 tablicą kolorową i 5 rycinami w tekście. Lwów: nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego.

Domowa pomoc, czyli książka dla dobra chorej ludzkości (bdw). Hanower: Nakład L. Schmidt.

Dr Gold (1887). Co zdrowo? Co niezdrowo? Powszechny katechizm zdrowia. Warszawa: Wyd. M. Orgelbrand.

Dr J.H. (1896). Higiena palenia. Tytoń ze względu na jego botaniczne, chemiczne i lekarskie własności i działanie. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska.

Drobniewska M. (1914). Co rodzice własnym dzieciom dać powinni. Warszawa: skł. główny w Księgarni W. Jakowickiego.

Działyńska Potocka A. (1912). Poradnik dla kobiet w wychowaniu maleńkich dzieci i pielęgnowaniu ich w chorobach. Lwów.

Ernst E. (1907). Obowiązek rodzicielski. Przyczynek do kwestii wychowania młodzieży w czystości obyczajów. Z trzeciego wydania z niemieckiego za zezwoleniem autorki tłumaczyła S.K. Poznań: Nakładem i czcionkami Drukarni i Księgarni św. Wojciecha.

Fischer-Dueckelmann A. (1908). Kobieta lekarką domową: podręcznik lekarski do pielęgnowania zdrowia i lecznictwa w rodzinie, ze szczególnym uwzględnieniem chorób kobiecych i dziecięcych, położnictwa i pielęgnowania dzieci, na pol. przeł. za zezw. aut. T. Jaroszewska z współudz. A. Czarnowskiego. Mikołów – Warszawa.

Fischer I., Fisk E. (1915). Skarbiec zdrowia i życia. Zasady higieny oparte na nowoczesnej wiedzy. Lwów: Wyd. Książek Pożytecznych.

Fleming D. (2008). Warszawianka w kąpieli. Problemy higieny w warszawskiej prasie kobiecej z lat 1860-1918. Warszawa: Wyd. Neriton.

Foltynowicz-Mańkowa J. (1956). Będę matką. W: Lekarze radzą matkom. Praca zbiorowa. Warszawa: PZWS.

Foltynowicz-Mańkowa J. (1965). Będę matką. Warszawa: PZWL.

Forel A. (1906). Zagadnienia seksualne w świetle nauk przyrodniczych, psychologii, higieny i socjologii. Przeł. Z. Zaturski. T. I. Lwów: Księg. Polska B. Połoniecki

Gapińska K. (1966). Jak postępować z dzieckiem skazowym. Warszawa: PZWL.

Gołąb J., Szinagel E. (1949). Pielęgnowanie niemowląt. Poradnik dla matek i pielęgniarek. Kraków: Wiedza Powszechna.

Gołębiowski Ł. (1830). Gry i zabawy niektórych stanów w kraju i w niektórych jego prowincjach. Warszawa: nakład autora.

Góralówna M., Domańska A. (1966). Dziecko niesłyszące w rodzinie. Warszawa: PZWL.

Górecka H. (1956). Hartujemy dzieci. Warszawa: PZWL.

Grabowiecka L. (1949). Kobieta przyszła matka. Łódź: Wyd. „Kolumna”.

Groer F. (1954). Czy dzieci łatwo się przeziębiają. Warszawa: PZWL.

Gross A. (1909). Rady i wskazówki, jak ustrzec się od chorób płucnych. Szkic popularny. Warszawa: nakładem „Ziarna”.

Gry i zabawy na wolnym powietrzu. Opracował Stary Maciej (1898). Mikołów: Karol Miarka.

Grzybowski R. (2004). Przełomy polityczne jako momenty zwrotne w polityce oświatowej PRL. W: R. Grzybowski (red.), Oświata, wychowanie i kultura fizyczna w rzeczywistości społeczno-politycznej Polski Ludowej (1945-1989). Toruń: Wyd. Adam Marszałek.

Handelsmann B. (1920). Zasady pielęgnowania chorych. Krótki zarys anatomii, fizjologii i higieny. Pielęgnowanie chorych. Warszawa: nakł. księgarni Ludwika Fiszera.

Harasowski A. (1900). Lekarz domowy. Racjonalny poradnik lekarski dla zdrowych i chorych. Lwów: nakładem Stanisława Kohlera.

Hilttenbrenner A. (1876). Wykład chorób dzieci. Warszawa: Drukarnia Gazety Lekarskiej.

Hojnacki W. (1928). Higiena kobiety i kosmetyka. Lwów – Warszawa: nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego.

Hrärne U. (1946). Nasze dzieci. Lund: wydane staraniem Komitetu Współpracy dla Odbudowy Demokratycznej.

Hubner M. (1907). Środki spożywcze i nauka żywienia. Przeł. Dr K. Panek. Lwów: Wyd. Księgarni Polskiej B. Połonieckiego.

Iszora E. (1935). Odżywianie niemowląt. Wyd. II. Wilno: Druk Józefa Zawadzkiego.

Jaczewski A. (1968). Higiena szkolna. Warszawa: PZWS.

Jaeger H., Jaeger A. (1907). Higiena ubrania. Przełożyła K. Hojnacka, z 91 rycinami i 15 tablicami. Lwów: Księgarnia Polska B. Połonieckiego.

Jaerschky P. (1907). Gimnastyka, światło i powietrze jako czynniki pielęgnujące zdrowie. Warszawa: nakł. Księgarni Polskiej B. Połonieckiego.

Jaguś I. (2002). Lecznictwo ludowe w Królestwie Polskim, na przełomie XIX i XX wieku. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe.

Jak kobieta ma postępować w stanie zwykłym i odmiennym, aby się od cierpień uchronić? (1906). Warszawa: Druk J. Sikorskiego.

Jak sobie radzić z dzieckiem od 4-7 lat (1946). Warszawa: PIHP.

Jakubiak K. (1993). Popularyzacja wychowania rodzinnego dziecka w polskiej literaturze pedagogicznej i czasopiśmiennictwie XIX wieku. W: J. Jundziłł (red.), Rodzina w Starożytnym Rzymie. Bydgoszcz: Wyd. Uczelniane WSP.

Jakubiak K. (1996). Rodzina i współpraca domu ze szkołą w świetle publicystyki pedagogicznej na przykładzie pisma „Rodzina i Szkoła” 1896-1913. W: C. Majorek. A. Meissner (red.), Galicja i jej dziedzictwo. T. 8. Myśl edukacyjna Galicji. Ciągłość i zmiana. Rzeszów.

Jakubiak K. (2000). Edukacja rodziców w polskiej refleksji i praktyce pedagogicznej XIX i XX wieku – do 1939 roku. W: K. Jakubiak, A. Winiarz (red.), Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku. Bydgoszcz: Wyd. Uczelniane WSP.

Jakubiak K. (2003). Źródła do dziejów wychowania w rodzinie polskiej z XIX i początków XX wieku. W: W. Szulakiewicz (red.), Źródła w badaniach naukowych historii edukacji. Toruń: Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Jakubiak K. (2004). Problematyka wychowania rodzinnego i relacji rodziny ze szkołą w polskim piśmiennictwie pedagogicznym w latach 1945-1956. W: R. Grzybowski (red.), Oświata, wychowanie i kultura fizyczna w rzeczywistości społeczno-politycznej Polski Ludowej (1945-1989). Toruń: Wyd. Adam Marszałek.

Jaroszyński T. (1921). Higiena wychowawcza. Warszawa: Wyd. M. Arcta.

Jonscher K. (1938). Higiena i żywienie niemowląt. Poznań: nakładem własnym autora.

Józefczyk A. (1880). Listy Pedagogiczne brata do siostry. Lwów: Towarzystwo Pedagogiczne.

Kacprzak M. (1968). Zanim dziecko się urodzi. W: B. Milewicz (red.), Rodzice – dzieci – wychowanie. Poradnik dla rodziców. Warszawa: „Nasza Księgarnia”.

Kacz E. (1895). Gry i zabawy młodzieży oraz znaczenie ich w wychowaniu. Lwów: nakł. Towarzystwa Pedagogicznego.

Kaczkowski A. (1874). Poradnik dla matek o pielęgnowaniu i wychowaniu dzieci oraz o leczeniu ich chorób od urodzenia do siódmego roku. Lwów: nakładem autora.

Kalinowski K. (1912). Jak się zabawić – gry towarzyskie. Warszawa: M. Arct: „Nasz Świat”.

Karaffa-Korbutt K. (1934). Higiena: kurs dla studentów, lekarzy, inżynierów i urzędników zdrowia publicznego. Wilno: Wyd. Drukarni i Księgarni Józefa Zawadzkiego.

Kargulowa A. (1980). Poradnictwo wychowawcze w świetle teorii i praktyki. Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego.

Kargulowa A. (1996). Przeciw bezradności: nurty, opcje, kontrowersje w poradnictwie i poradoznawstwie. Wrocław: Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego.

Kargulowa A. (2004). O teorii i praktyce poradnictwa. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN.

Klimova-Fugnerova M. (1956). Nasze dziecko. Warszawa: PZWL.

Kneipp S. (1891). Tak żyć potrzeba. Wskazówki i rady dla zdrowych i chorych. Przeł. J.A. Łukaszkiewicz. Kempten.

Kolberg L. (1901). Zdrowie dziecka. Przewodnik dla rodziców. Warszawa.

Kopczyńska-Sikorska J. (1965). Higiena dziecka w wieku szkolnym. Warszawa: PZWL.

Korczak C., Leowski J. (1983). Problemy higieny i ochrony zdrowia. Warszawa: WSiP.

Korewa A. (1946). Kształcenie charakteru. Wrocław: Nakładem Księgarni „Postęp”.

Korybut-Daszkiewicz B. (1907). Pielęgnowanie chorego dziecka. Warszawa: nakładem i drukiem M. Arcta.

Kosmowski W. (1873). Rys higieny dzieci w pierwszych latach ich życia. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Kossakowska S. (1957). Gdy dziecko boli brzuszek. Warszawa: PZWL.

Kossakowski J. (1959). Wady i ułomności wrodzone u dzieci. Warszawa: PZWL.

Koszutski J. (1888). Jak żywić niemowlęta i dzieci oraz krytyczny pogląd na sztuczne pożywki dla tychże. Poznań.

Kotłowski K. (1966). Problemy wychowania w rodzinie. Warszawa: PZWS.

Kowerska Z. (1894). O wychowaniu macierzyńskim. Wyd. II. Warszawa: nakł. Michała Glücksberga.

Króliński K. (1922). Pedagogika i dydaktyka wraz z ogólnymi zasadami logiki. Lwów: Wyd. „Wszechświat”.

Krzeska I. (1969). Pierwsze dni macierzyństwa. Warszawa: PZWL.

Krzyżanowski E. (1901). Leki domowe zastosowane w chorobach ludzkich. Drugie przejrzane i uzupełnione wydanie, Warszawa: Gebethner i Wolff.

Kühner A. (1922). Tajemnica życia powstającego z punktu widzenia lekarskiego i społecznego. Objaśnienie życia płciowego i małżeńskiego, uzupełniła J. Springer. Poznań: Towarzystwo Wydawnicze „Epoka”.

Kukla D. (2011). Wielowymiarowość poradnictwa w życiu człowieka. Warszawa: Wyd. Difin.

Lewenfisz-Wojnarowska T. (1958). O dziecku chorym na serce. Warszawa: PZWL.

Lewi-Goriniewska J., Bykowa A. (1951). Hartowanie dziecka. Warszawa: „Nasza Księgarnia”.

Lotzky H. (1914). Poznaj duszę dziecka twego. Przeł. P.Fr. Warszawa: Wyd. M. Arcta.

Lubelski W. (1862). Małżeństwo pod względem fizjologii i higieny z dołączeniem uwag dietetycznych nad wychowaniem niemowląt. Warszawa: Skład Główny w Księgarni Warszawskiej W. Wodzyńskiego.

Lust F. (1932). Diagnostyka i terapia chorób dzieci. Warszawa: Wyd. Naukowe „Wiedza”.

Lux Flanagan G. (1967). 9 pierwszych miesięcy życia. Warszawa: PZWL.

Madeyski E. (1869). Dyjetetyka dzieci oparta na wskazówkach przyrody. Przewodnik w zdrowem pielęgnowaniu dzieci od przyjścia na świat aż do dojrzenia skreślony przez przyjaciela dzieci (lekarza – prof. E. Madeyskiego). Lwów: nakładem Karola Wilda.

Majda A. (1964). Wychowanie seksualne dzieci i młodzieży: poradnik dla nauczycieli, wychowawców i rodziców. Warszawa: PZWL.

Malcz W. (1834). Rady dla matek obejmujące przepisy pielęgnowania dzieci w pierwszych latach życia. Warszawa: drukarnia A. Gałęzowskiego i Spółki.

Małe dziecko (1969). Praca zbiorowa. Warszawa: PZWL.

Małek A. (2012a). Jak nie postępować z dziećmi, czyli błędy w opiece i wychowaniu ukazane w literaturze poradnikowej dla rodziców z okresu Drugiej Rzeczypospolitej. Biuletyn Historii Wychowania, 28, s. 103-119.

Małek A. (2012b). Tradycyjne i nowatorskie myślenie o dziecku w poradnikach wychowawczych z Drugiej Rzeczypospolitej. W: M. Nawrot-Borowska, A. Ossowska-Zwierzchowska (red.), Dziecko w Polsce w XX wieku. Przegląd Pedagogiczny, 1, s. 213-223.

Małek A. (2013a). Edukacja zdrowotna w poradnikach dla rodziców z okresu II Rzeczypospolitej i Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (do roku 1969). Analiza porównawcza. W: S. Sztobryn, K. Kamiński (red.), Rzeczywistość edukacyjna. Tropy i wątki interpretacyjne. Łódź: Wyd. Naukowe WSP w Łodzi.

Małek A. (2013b). Wychowawcze kształtowanie płci w poradnikach dla rodziców z okresu Drugiej Rzeczypospolitej. W: Metamorfozy społeczne. Procesy socjalizacji w Drugiej Rzeczypospolitej 1914-1939. Warszawa: Wyd. Instytut Historii PAN.

Mason Ch.M. (1908). Wychowanie domowe. Wychowanie dzieci do lat dziewięciu, tłumaczenie z angielskiego. Warszawa: Skład Gł. Księgarni E. Wende i sp.

Matecki T.T. (1848). Poradnik dla młodych matek, czyli fizyczne wychowanie dzieci w pierwszych siedmiu latach. Poznań: nakł. N. Kamieńskiego i Spółki.

Matka i dziecko, Wychowanie fizyczne i moralne dzieci do lat 7 (w okresie przedszkolnym) z J. v Wedella przełożyła St.S. (1902). Warszawa: Gebethner i Wolf.

Merżan I. (bdw). Dla młodych matek. Warszawa: „Czytelnik”.

Meyer F. (1899). Pielęgnuj swoje dziecko! Pielęgnowanie dziecka w początkach jego życia. Rady i wskazówki. Łódź.

Miarka K. (1898). Gry i zabawy w kółku rodzinnym. Mikołów: Karol Miarka.

Michałowski H. (oprac.) (1902). Wychowanie dziecka według B.H. Gausserona. Warszawa: Nakładem „Ziarna”.

Mieroszewska L. (1856). Rady praktyczne o początkowym wychowaniu dzieci. Warszawa: Wyd. w drukarni Alexandra Gins.

Mikulska A. (1962). Od pieluszek do mundurka. Katowice: Wyd. „Śląsk”.

Milewicz B. (red) (1968). Rodzice – dzieci – wychowanie. Poradnik dla rodziców. Warszawa: „Nasza Księgarnia”.

Minkiewicz K. (1929). Propaganda higieny w szkole. Wychowanie Fizyczne, 12, s. 349-355.

Mogilnicki T. (bdw). Pielęgnowanie i karmienie niemowląt. Kraków: nakładem własnym autora.

Mogilnicki T. (1954). Pielęgnowanie i karmienie niemowląt. Wyd. 10. Warszawa: PZWL.

Moszczeńska I. (1907). Zasady wychowania. Warszawa: Księgarnia Naukowa.

Muller J. P. (1910). Najnowszy lekarz domowy, czyli książka o zdrowym i chorym człowieku. Najbogatszy zbiór najdoskonalszych starych i nowych środków domowych i rodzajów przyrodoleczniczych na wszystkie choroby. Warszawa: nakł. Księgarni Popularnej.

Nawrot-Borowska M. (2010). Higiena kobiety na terenie ziem polskich w II połowie XIX i na początku XX wieku w świetle zapatrywań teoretycznych. Nowiny Lekarskie, 2, 126-136.

Nawrot-Borowska M. (2011a). Higiena procesu nauczania i wychowania. W: Nauczanie domowe na ziemiach polskich w II połowie XIX i na początku XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka. Bydgoszcz: Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, s. 238-254.

Nawrot-Borowska M. (2011b). Zabawy dzieci polskich w 2 połowie XIX w. i na pocz. XX w. w świetle zapatrywań teoretycznych. W: B. Stawska-Jundziłł (red.), Prace Katedry Historii Edukacji i Wychowania w Rodzinie. T. II. Kultura, edukacja, rodzina, Gender studies. Antyk – Polska. Bydgoszcz: Wyd. Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, s. 195-220.

Nawrot-Borowska M. (2012). Higiena małego dziecka w świetle poradników z początku XX wieku. W: M. Nawrot-Borowska, A. Ossowska-Zwierzchowska (red.), Dziecko w Polsce w XX wieku. Przegląd Pedagogiczny, 1, 169-197.

Nawrot-Borowska M. (2013). Sprawy tajemne i nieczyste. Rola rodziny w wychowaniu seksualnym dzieci w II połowie XIX i na początku XX wieku świetle poradników. Zarys problematyki. Wychowanie w Rodzinie, 1, t. 7, s. 127-162.

Niedzielski K. (1905). Uwagi i rady lekarza przydatne w życiu codziennym. Warszawa: M. Arct.

Niemowlę. Opieka jego w zdrowiu tuzież sposób zawinia w chorobie. Poradnik dla każdej matki. (1899). Wiedeń.

Ogrodowska B. (2008). Polskie tradycje i obyczaje rodzinne. Warszawa: Sport i Turystyka – Muza.

Orth J. (1907). Cel i zadanie pielęgnowania zdrowia. Lwów: B. Połoniecki.

Osiecka J. (1956). Moje dziecko pójdzie do szkoły. Warszawa: PZWS.

Paluch E. (1952). Racjonalne odżywianie. Warszawa: PZWL.

Paradystal T. (1961). Płaskie stopy u dzieci. Warszawa: PZWL.

Piasecki E. (1899). O wpływie ćwiczeń cielesnych na rozwój fizyczny młodzieży. W: Z psychologii i fizjologii wychowania. Lwów.

Plater-Zyberkówna C. (1918). Na progu małżeństwa. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Polak J. (1882). Higiena mężatek i matek. Ciąża, poród, połóg, pielęgnowanie noworodków.Warszawa: Księgarnia L. Polaka.

Popiel W. (1921). Poradnik dla młodych mężatek i matek. Wyd. II. Warszawa.

Popielarska A. (1962). Czy dobrze i zdrowo wychowujesz swoje dziecko. Warszawa: PZWL

Popielarska A. (1967). Wojtuś nie ma apetytu. Warszawa: PZWL.

Popielski B. (1963). O uświadamianiu dzieci i młodzieży. Warszawa: PZWL.

Popowski S. (bdw). Co każda matka o gruźlicy powinna wiedzieć. (bmw).

Przyjaciel zdrowia (1914). Jak pielęgnować dzieci zdrowe i jak leczyć chore podług Ks. S. Kneippa. Warszawa: M. Arct.

Puławski A. (1909). Co to są suchoty i jak się od nich uchronić? Warszawa: skł. gł. w „Księgarni Polskiej”.

Pumpiański R. (1956). Higiena w życiu kobiety. Warszawa: PZWL.

Pytel A. (1968). Pomoc w nagłych wypadkach u dzieci. Warszawa: PZWL.

Pytel L. (1968). Co należy wiedzieć o ciąży, porodzie i połogu. Warszawa: PZWL.

Queyrat F. (1905). Gry i zabawy dziecięce: studium nad wyobraźnią twórczą u dzieci. Przeł. z fr. M. Rodysowa. Warszawa: Gebethner i Wolff.

Rambosson J. (1873). Wychowanie macierzyńskie według wskazówek z natury. Warszawa: nakł. Redakcji Opiekuna Domowego.

Riedel H. (1907). Woda jako czynnik pielęgnujący zdrowie. Przeł. W. Schroeiber. Lwów.

Rogowska D. (1999). Rozwój poradnictwa psychologiczno-pedagogicznego w okresie II Rzeczypospolitej. W: K. Ostrowska (red.), Psychologia praktyczna w systemie oświaty. Warszawa: CMPPP MEN.

Rogulski S. (1925). Higiena niemowląt. Lwów-Warszawa.

Rokicki A. (1892). Gimnastyka szwedzka. W: Kalendarz zdrowia na rok 1892. Lwów.

Rosenblum B. (1844). Kobieta, miłość i małżeństwo pod względem moralnym, fizycznym dietetyczno-lekarskim. Warszawa.

Sadowska T. (1966). Co należy wiedzieć o chorobach nerwowych i psychicznych u dzieci. Warszawa: PZWL.

Schaeffer O. (1907). Okres macierzyństwa. Przeł. W. Hojnacki. W: Księga zdrowia, czyli nauka pielęgnowania zdrowia. Dzieło ilustrowane w 4 tomach z 432 rycinami w tekście i 114 tablicami jedno, dwu i trójbarwnymi, przekład polski pod redakcją Dra W. Hojnackiego. T. 4. Lwów: Nakł. Księgarni Polskiej B. Połonieckiego.

Seemann J.A. (1843). Dziecko w stanie zdrowym i chorobliwym dla użytku rodziców i wszystkich, którzy się wychowaniem dzieci zajmują. Warszawa.

Siennicki F. (1949). Odżywianie i pielęgnowanie niemowląt. Warszawa: Wyd. Księgarnia B-cia Bogdańscy i S-ka.

Sierakowska K. (2003). Rodzice, dzieci, dziadkowie… Wielkomiejska rodzina inteligencka w Polsce 1918-1939. Warszawa: Wyd. DiG.

Sierociński T. (1846). Pedagogika czyli nauka wychowania. Warszawa: w drukarni Stanisława Strąbskiego.

Sikorska-Kulesza J. (2004). „Skąd się wziął twój braciszek?” Początki dyskusji o wychowaniu seksualnym dzieci i młodzieży na ziemiach polskich. W: Żarnowska A., Szwarc A. (red.), Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. T. VIII. Warszawa: Wyd. „DiG”.

Simon A. (1860). Medycyna ludowa, czyli treściwy pogląd na środki ochronne, poznawanie i leczenie chorób. Poradnik lekarski dla wszystkich stanów według najnowszych źródeł. Warszawa: nakł. Michała Glücksberga.

Skałbania B. (2009). Poradnictwo pedagogiczne. Przegląd wybranych zagadnień. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Słomczyńska H. (1960). Chcę mieć zdrowe dziecko. Warszawa: PZWL.

Słomczyńska H. (1968). Moje dziecko i ja. Warszawa: PZWL.

Sobczak J. (1988). Warunki i przejawy rozwoju teorii wychowania rodzinnego i edukacji rodziców od czasów Odrodzenia. W: A. Tchorzewski (red.), Rodzina. Przeszłość – Teraźniejszość – Przyszłość. Bydgoszcz: Wyd. WSP.

Sołowij A. (bdw). Nauka położnictwa dla położnych w krótkim zarysie. Lwów: Wyd. H. Altenberg.

Sonderegger L. (1902). Podstawy ochrony zdrowia. W przekładzie i z przedmową dr-a E. Biernackiego. Warszawa: Drukarnia A.T. Jezierskiego.

Spalona H. (1964). Niezbędne wiadomości o żywieniu dzieci. W: Jak wychowywać dziecko wiejskie, praca zbiorowa. Warszawa: PZWS.

Spock B., Lerrigo M.O. (1969). Wychowanie upośledzonego dziecka w warunkach domowych. Warszawa: PZWL.

Springer J. (1900). Lekarka domowa. Złota księga kobieca ku oświecaniu i pouczaniu zdrowych i chorych o najważniejszych kwestiach nauki zdrowia i lecznictwa. Wieleń: Księgarnia Wyd. Polska.

Stall S. (bdw). O czym młody małżonek wiedzieć powinien. Łódź: Towarzystwo Wydawnicze „Kompas”.

Stawiak-Ososińska M. (2009). Ponętna, uległa, akuratna… Ideał i wizerunek kobiety polskiej pierwszej połowy XIX wieku (w świetle ówczesnych poradników). Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Stella-Sawicki J. (1903). Rady dla młodych mężatek. Warszawa: nakład Gebethnera i Wolffa.

Sternadel Z. (1968). Czy jestem w ciąży? Warszawa: PZWL.

Studencki M. (1850). O wychowaniu dzieci pod względem lekarskim. Warszawa.

Sygit M. (1991). Wychowanie zdrowotne: zapobieganie, ochrona. Szczecin: Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Szelożyńska K., Jankowicz E., Pieńkowa K. (1965). O postępowaniu z dzieckiem kalekim. Warszawa: PZWL.

Szenajch W. (1918). Rady dla matek. Warszawa: nakładem własnym autora.

Szenajch W. (1956). O karmieniu i pielęgnowaniu niemowląt.W: Lekarze radzą matkom. Praca zbiorowa. Warszawa: PZWL.

Szenajch W. (1966). O karmieniu i pielęgnowaniu niemowląt. wyd. XVII. Warszawa: PZWS.

Szteinbokówna E. (1930). Współpraca domu ze szkołą. Lwów: Książnica – Atlas.

Szuman W. (1961). Wychowanie niewidomego dziecka. Warszawa: PZWS.

Szycówna A. (1917). Ogólne zasady nauczania z zastosowaniem do potrzeb szkoły elementarnej. Warszawa.

Szymańska Z. (1954). Czy dzieci są nerwowe. Warszawa: PZWL.

Szymczak K. (2011). Działalność Oficyny Wydawniczej „Książnica-Atlas” na rzecz szkoły i edukacji w latach 1924-1939. W: K. Jakubiak, T. Maliszewski (red.), W kręgu dorobku edukacyjnego II Rzeczypospolitej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Śmiarowska J. (1924). Higiena kobiet we wszystkich okresach jej życia. Lwów: Księgarnia Nauczycielska.

Śmiarowska J. (1925). Higiena kobiet we wszystkich okresach jej życia. Lwów: Nakładem Księgarni Nauczycielskiej.

Śniadecki J. (1855). Fizyczne wychowanie dzieci. Sanok: Wyd. Kazimierza Józefa Turowskiego.

Średnicki S. (bdw). Kąpiel niemowlęcia. (bmw).

Świtalska J. (1929). Kosmetyka i higiena dziecka. Warszawa: Drukarnia M.S. Wojsk.

Tańska-Hoffmanowa K. (1872). Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki. wyd. 9, z portretem autorki, poprzedzone przedmową przez P. Krakowową. Warszawa.

Tausig Z. (1901). Dziecko do lat dwóch. Rady i wskazówki dla matek przy odżywianiu i pielęgnowaniu dzieci tudzież zapobiegnie ich chorobom. Przekład dra J.L., Warszawa: Wyd. Jan Fiszer.

Tomaszewicz-Dobrska D. (1904). Główne zasady zachowania zdrowia. W: Kobieta współczesna. Książka zbiorowa. Warszawa: „Bluszcz”.

Tripplin T. (1857). Higiena polska, czyli sztuka zachowania zdrowia, przedłużania życia i uchronienia się od chorób zastosowana do użytku popularnego ze szczególnym poglądem na okoliczności w naszym kraju i klimacie wpłynąć mogące na tworzenie się słabości, cierpień i chorób. T. 1. Warszawa: Wyd. S. Orgelbrand.

Truby King F. (1922). Odżywianie i pielęgnowanie dziecka. Warszawa: Nakładem Księgarni „Ogniwo”.

Trumpp J. (1907). Wiek dziecięcy. Przełożył dr W. Hojnacki. W: Księga zdrowia, czyli nauka pielęgnowania zdrowia. Przekład polski pod red. Dra W. Hojnackiego. T. IV. Lwów: nakład i własność Księgarni Polskiej B. Połonieckego.

Trumpp J. (1932). Pielęgnowanie dzieci. Lwów – Warszawa: nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego.

Urban S. (1902). Szanujmy zdrowie. Główne zasady higieny przystępnie zebrane. Warszawa: nakładem „Ziarna”.

Wagner C. (1900). Podstawy życia rodzinnego. przeł. K. Białecka. Warszawa: Wyd. A.G. Dubowski.

Weitzenblut L. (1885). Szkic higieniczny: Mężatka i matka, czyli przepisy zachowania w stanie brzemiennym, oraz pielęgnowanie dzieci nowonarodzonych. Wyd. 4. Warszawa.

Wernic H. (1891). Praktyczny przewodnik wychowania. Warszawa: Nakładem Księgarni G. Centnerszwera.

Wernic L. (1909). Zasady anatomii, fizjologii i higieny. Warszawa: Wyd. M. Arcta.

Weryho M. (1900). Gry i zabawy towarzyskie w pokoju oraz na wolnym powietrzu. Warszawa.

Wesołe chwile. Gry i zabawy towarzyskie w domu i poza domem (1898). Mikołów.

Witkowska S. (1961). Kuchnia dziecięca. Warszawa: PZWL.

Witkowska S. (1963). Odżywianie niemowląt i dzieci starszych. Warszawa: PZWL.

Witkowska S. (1969). Żywienie. W: Małe dziecko. Praca zbiorowa. Warszawa: PZWL.

Włodarski Z. (1965). Co robić żeby dzieci nie były nerwowe. Warszawa: „Nasza Księgarnia”.

Wołoszynowa L. (1968). O rozwoju dziecka. W: B. Milewicz (red.), Rodzice – dzieci – wychowanie. Poradnik dla rodziców. Warszawa: „Nasza Księgarnia”.

Zabawy, gimnastyka i pogadanki w szkółce Froeblowskiej: zebrała i ułożyła Walerya Puffke (1911). Poznań: Dziennik Poznański.

Zabawy zimą. Opracował Stary Maciej (1899). Mikołów: Karol Miarka.

Zasady higieny. Wskazówki popularne pielęgnowania zdrowia, wolny przekład Dr-a I. Świętochowskiego (1902). Warszawa: nakł. Gebethner i Wolf.

Zasady i przepisy dobrego wychowania według dr A. Sztolca dla użytku rodziców, nauczycieli, duchownych i innych wychowawców, oprac. K. Prawdzic (1886). Lwów: nakł. ks. Gorazdowskiego Zygmunta.

Zawadzki K. (1987). Książki poradnikowe dla rodziców o wychowaniu dzieci w poszczególnych fazach rozwoju. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Pedagogica et Psychologica, z. 16, s. 75.

Zierkiewicz E. (2001). Jaką płeć ma poradnikowy dyskurs?. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 1, 54.

Zierkiewicz E. (2004). Poradnik – oferta wirtualnej pomocy? Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Zierkiewicz E. (2011). Poradnik jako podręcznik życia. Krótka refleksja na temat historii gatunku. W: M. Chomczyńska-Rubacha (red.), Podręczniki i poradniki. Konteksty. Dyskursy. Perspektywy. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Zygiert Z. (1964). Gdy dziecko źle wygląda. Warszawa: PZWL.

Żarnowski J. (1984). Dwudziestolecie międzywojenne (1918-1939) jako etap rozwoju narodu polskiego. W: J. Żarnowski (red.), Polska Niepodległa 1918-1939. Wrocław – Warszawa: Wyd. PAN.

Żeligowska-Szulc J. (1953). Jak zachować dziecko w czystości i zdrowiu. Warszawa: PZWL.

Żuliński T. (1876). O działaniu kofeiny i teiny jako też kawy i herbaty na ustrój ludzki i zwierzęcy. Lwów (Osobne odb. z Pamiętnika 2 Zjazdu lekarzy i przyrodników polskich we Lwowie).