Socjalizacja w cieniu konfliktu. Sytuacja wychowawcza dzieci i młodzieży w Polsce w latach rządów Władysława Gomułki (1956-1970)

Abstrakt

Cechą charakterystyczną przedłużonej dekady rządów W. Gomułki (1956-1970) była intensywna walka polityczna i ideologiczna, toczona przez władze komunistyczne z Kościołem katolickim (reprezentowanym przez Episkopat Polski) oraz z rodzicami uczniów, uczęszczających do szkół różnych szczebli. Istotą konfliktu były odmienne wizje rozwoju duchowego społeczeństwa polskiego. Tradycyjną religijność Polaków partia chciała zastąpić kulturą laicką, a moralność opartą na Dekalogu – bliżej nieokreśloną moralnością socjalistyczną. Pretekstem do wznowienia niezwykle intensywnej, a momentami dramatycznej walki była zagrożona według propagandy komunistycznej laickość szkoły (za sprawą krzyży zawieszonych na ścianach, jak również przywrócenia po październiku 1956 r. lekcji religii) oraz rzekoma nietolerancja wobec uczniów niewierzących. Kolejną przyczyną napięć był spór o 1000-lecie Chrztu Polski, różnie obchodzone przez Kościół i władze komunistyczne. Konflikt partii z Episkopatem pociągał za sobą wiele negatywnych następstw, zakłócał stan równowagi społecznej, tak ważny dla prawidłowego przebiegu socjalizacji, uniemożliwiał prawidłowy przebieg sytuacji wychowawczych – zarówno w skali makro, jak i w wymiarze jednostkowym. W rezultacie prowadził do zaburzeń procesu wychowania. Badania socjologów ujawniały wiele negatywnych zjawisk w sferze moralnej i ideowej młodzieży, a także zmiany w podejściu do ideałów, norm i wartości. Rzutowały one niekorzystnie zarówno na życie osobiste młodych ludzi, jak i na przebieg głównych procesów społecznych, w których uczestniczyli przedstawiciele pokolenia, dojrzewającego w latach rządów W. Gomułki.

Bibliografia

AAN, KC PZPR, Tezy w sprawie pracy ZHP w szkołach, sygn. 237/XVI-297. k. 21.

Arendt H. (1989). Korzenie totalitaryzmu. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.

Bäcker R. (1999). Totalitaryzm w Polsce lat 1948-1956, Czasy Nowożytne. T. VI.

Brzostek B. (2010). Mała stabilizacja Gomułki, W: K. Persak, P. Machcewicz (red.) PRL od lipca 44 do grudnia 70. Warszawa: Bellona.

Chałasiński J. (1931). Drogi awansu społecznego robotnika. Poznań: Księgarnia Nakładowa.

Chmaj L. (1962). Prądy i kierunki w pedagogice XIX i XX wieku. Warszawa: PZWS.

Czaczkowska E. (2009). Kardynał Wyszyński. Warszawa: Świat Książki – Bertelsmann Media.

Dudek A. (1995). Państwo i Kościół w Polsce 1945-1970. Kraków: „PiT”.

Dudek A., Gryz R. (2003). Komuniści i Kościół w Polsce (1945-1989). Kraków: Znak.

Friszke A. (1994). Opozycja polityczna w PRL 1945-1980. Londyn: „Aneks”.

Gładysz A. (1978). Oświata – kultura – nauka w latach 1947-1959. Węzłowe problemy polityczne. Warszawa-Kraków: PWN.

Godlewski J. F. (1978). Kościół rzymskokatolicki w Polsce wobec sekularyzacji życia publicznego (1944-1974). Warszawa: PWN.

Gomułka W. (1958). Szkolnictwo, oświata i nauka – motorem rozwoju socjalizmu, Wychowanie październik.

Gomułka W. (1966). 1000 lat Polski. Przemówienie wygłoszone na uroczystej sesji Sejmu w dniu 21 VII 1966 r. Kraków: Książka i Wiedza.

Grajewski A. (2009). Wychowanie ateistyczne dzieci i młodzieży w Europie Środkowo-Wschodniej jako element walki z Kościołem. Wybrane problemy. W: P. Ceranka i S. Stępień (red.) „Jesteście naszą wielką szansą”. Młodzież na rozstajach komunizmu 1944-1989. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.

Grzybowski R. (2002). Podmiot czy tworzywo? Kilka uwag o sytuacji dziecka w teorii i praktyce pedagogiki stalinowskiej. W: K. Jakubiak, W. Jamrożek (red.) Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne. Bydgoszcz: Wyd. Akademii Bydgoskiej.

Grzybowski R. (2004). Przełomy polityczne jako momenty zwrotne w polityce oświatowej PRL. W: R. Grzybowski (red.) Oświata, wychowanie i kultura fizyczna w rzeczywistości społeczno-politycznej Polski Ludowej (1945-1989). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Grzybowski R. (2008). Odradzanie się harcerstwa polskiego po 1956 r. i próby włączenia go struktury systemu wychowawczego szkoły, Biuletyn Historii Wychowania, 23.

Grzybowski R. (2009). Pedagogizacja rodziny jako próba włączenia jej do procesu laicyzacji wychowania dzieci i młodzieży w PRL. W: I. Michalska, G. Michalski (red.) Orientacje i kierunki w badaniach historyczno-oświatowych. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Grzybowski R. (2010a). Elementy taktyki władz komunistycznych w walce z Kościołem o odzyskanie szkoły na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. W: I. Szybiak, A. Fijałkowski i J. Kamińska (red.) Szkoła polska od średniowiecza do XX wieku. Między tradycją a innowacją. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.

Grzybowski R. (2010b). Ku szkole ateizującej. Duchowieństwo, nauczyciele, uczniowie i rodzice wobec działań władz komunistycznych z lat 1958-1961 zmierzających do pełnej laicyzacji szkoły polskiej. W: E. Gorloff. R. Grzybowski, A. Kołakowski (red.) Edukacja w warunkach zniewolenia i autonomii (1945-2009). {Seria: Szkoła – Państwo – Społeczeństwo, pod red. R. Grzybowskiego. T. III}. Kraków: Impuls.

Gurycka A. (1979). Struktura i dynamika procesu wychowania. Warszawa: PWN.

Hillebrandt B. (1989). Polskie organizacje młodzieżowe XIX i XX wieku. Zarys historii. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.

Jarmoch E. [ks.] (1998). Rola Kościoła w PRL. W: W. Ważniewski (red.) Spór o ocenę historii Polski powojennej (1944-1989). Siedlce: IH WSRP.

Jaroszewski T. (1971). Nauki społeczne, humanizm, laicyzacja, Argumenty, 51-52.

Kalczyński S. (1959). Zagadnienia wychowania i problem młodzieży, Kwartalnik Pedagogiczny, 2(12).

Kawalec J. (1977). Ziemi przypisany. Tańczący jastrząb. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Konopka H. (1997). Religia w szkołach Polski Ludowej. Białystok: Wyd. Uniwersytetu w Białymstoku.

Kozłowski K. (2002). Od Października ’56 do Grudnia ’70. Ewolucja stosunków społeczno-politycznych na Wybrzeżu (1956 -1970), Szczecin: Uniwersytet Szczeciński.

Kumor B. [ks.] (2004). Historia Kościoła (VII). Czasy współczesne 1914-1992. Lublin: KUL.

List Komitetu Centralnego do egzekutyw partyjnych w sprawie polityki wobec Kościoła [Lipiec 1958] (1994). W: P. Raina (wyb.) Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945-1989. T. 1. Lata 1945-1959. Poznań: „W Drodze”.

Marks K., Engels F. (1949a). Manifest Komunistyczny. W: Dzieła wybrane. T. I. Warszawa: Książka i Wiedza.

Marks K., Engels F. (1949b). Dzieła wybrane. T. II. Warszawa: Książka i Wiedza.

Mazur M. (2009). O człowieku tendencyjnym. Obraz nowego człowieka w propagandzie komunistycznej w okresie Polski Ludowej i PRL 1944-1956. Lublin: Wyd. UMCS.

Mielczarek F. (1997). Ideologiczno-polityczna indoktrynacja nauczycieli w Polsce w latach 1945-1956. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego.

Mrówczyński T. (1957). Uwagi na temat religii, Nowe Drogi, 5(95).

Muszyński H. (1980). Zarys teorii wychowania. Warszawa: PWN.

Myśliwski W. (2006). Traktat o łuskaniu fasoli. Kraków: Znak.

Non possumus. Memoriał Episkopatu Polski do Rady Ministrów (1994) W: P. Raina (wyb.) Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945-1989. T. 1: lata 1945-1959. Poznań: „W Drodze”.

Okoń W. (1998). Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa: Żak.

Olechnicki K., Załęcki P. (1998). Słownik socjologiczny. Toruń: „Graffiti BC”.

Palska H. (1994). Nowa inteligencja w Polsce. Świat przedstawień i elementy rzeczywistości. Warszawa: Wydaw. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Pawłowicz Z. [Bp] (2004). Kościół i państwo w PRL 1944-1989. Gdańsk: Oficyna Pomorska.

Pomykało W. (1973). Socjalistyczna strategia wychowawcza. Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej.

Przecławska A. (1959). Młodzież współczesna w świetle badań pedagogicznych, Kwartalnik Pedagogiczny, 2(12).

Rosner A. (1978). Niektóre zjawiska społeczne towarzyszące migracji młodzieży w przekroju miasto – wieś. W: Rola młodzieży w życiu społeczno-gospodarczym kraju. Konferencja naukowa, Gdańsk 10-11 V 1976 r. Warszawa: Zarząd Wydawnictw Statystycznych i Drukarni.

Rynio A. (1995). Wychowanie młodzieży w nauczaniu kardynała Stefana Wyszyńskiego. Lublin: KUL.

Sprawozdanie KC PZPR oraz zadania partii w dziedzinie umacniania socjalizmu i dalszego rozwoju Polski Rzeczypospolitej Ludowej (1968). W: V Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 11-16 listopada 1968 r. Podstawowe dokumenty i materiały. Warszawa: Książka i Wiedza.

Staniszkis J. (1989). Ontologia socjalizmu. Warszawa: „In Plus”.

Suchodolski B. (1967). Podstawy wychowania socjalistycznego. Warszawa: Książka i Wiedza.

Szabała H. (1997). Problem dziecka i kobiety w państwie totalitarnym, Miscelanea. Antrophologica et Sociologica, 5.

Świda H. (1963). Młodzież licealna. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Theiss W. (1996). Zniewolone dzieciństwo. Socjalizacja w skrajnych warunkach społeczno-politycznych. Warszawa: Wydawnictwo Żak.

Tułodziecki W. (1961). Co przynosi ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania, Nowa Szkoła, 9.

Tułodziecki W. (1965). Założenia reformy szkoły podstawowej. Wybór artykułów. Warszawa: PZWS.

Uchwała IX Plenum KC PZPR z maja 1957 (1982). W: K. Dobrzyński, Programy oświatowe polskiej radykalnej lewicy socjalistycznej i polityka oświatowa PZPR, Warszawa: PWN.

W nowym roku szkolnym (1954). Szkoła i Dom, 9.

Wagner B. (2009). Strategia wychowawcza w PRL. Warszawa: Wyd. Neriton.

Wołoszyn S. (1997). Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Warszawa: IBE.

Zadania związków młodzieży. Przemówienie W. I. Lenina wygłoszone na III Ogólnorosyjskim Zjeździe Komunistycznego Związku Młodzieży Rosji w dn. 2 października 1920 r. (1998). W: S. Wołoszyn (oprac.) Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. T. III. Myśl pedagogiczna w XX stuleciu. Wydanie drugie zmienione. Kielce: Dom Wydawniczy Strzelec.

Żurek J. (2001). Edukacja ateistyczna w PRL. Geneza, charakter zjawiska, Arcana, 2.