Abstrakt

Podejmowany problem badawczy, przyjmujący postać pytania o kształt i przebieg kolonizacji pedagogiki ogólnej przez pedagogikę krytyczną w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, ma swoje źródło w potrzebie rozpoznania obecnej dynamiki naszej wyobraźni pedagogicznej i zrozumienia fenomenu zróżnicowania pedagogiki krytycznej rozwijanej w poszczególnych rodzimych ośrodkach akademickich. Przygotowany w latach 2017–2019 materiał został podzielony na dwa artykuły. W części pierwszej rekonstrukcje poszczególnych tematów i wątków z zakresu problematyki teorii krytycznej szkoły frankfurckiej czy postmodernizmu stanowiły wprowadzenie do prezentacji wstępnego obrazu kolonizacji polskiej pedagogiki ogólnej przez pedagogikę krytyczną, który to proces zakorzeniania na przełomie lat 80. i 90. ubiegłego wieku stanowi zasadnicze zagadnienie części drugiej. Autor koncentruje uwagę na recepcji, reakcji, przebiegu i sposobach zakorzeniania się krytycznej teorii edukacji na gruncie polskiej pedagogiki w początkowej fazie jej osiedlania. Poczyniony wysiłek badawczy ma dostarczyć wiedzy przydatnej do kolejnych badań podjętej problematyki, rozpoznania dalszych losów poszczególnych kolonii pedagogiki krytycznej, ale również kilku wstępnych ustaleń, które Autor przedstawi w zakończeniu tego artykułu.

Słowa kluczowe

Bibliografia

Aronowitz S. i Giroux H.A. (2003). Teaching and the Role of the Transformative Intellectual. W: S. Aronowitz i H.A. Giroux, Education Under Siege. The Conservative, Liberal, and Radical Debate over Schooling. London: Routledge & Kegan Paul (I wyd. 1985).

Bachmann-Medick D. (2012). Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze. Przekł. K. Krzemieniowa. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Bailey L. (1996). Critical Theory and the Sociology of Knowledge. A Comparative Study in the Theory of Ideology. New York: Peter Lang.

Bateson G. (1996). Umysł i przyroda. Jedność konieczna. Przekł. A. Tanalska-Dulęba. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Biesta G. i Säfström C.A. (2011). A Manifesto for Education. Policy Futures in Education, 9(5), 540–547. DOI: 10.2304/pfie.2011.9.5.540.

Czerepaniak-Walczak M. (1994). Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Czerepaniak-Walczak M. (1997). Aspekty i źródła profesjonalnej refleksji nauczyciela. Toruń: Edytor.

Czerepaniak-Walczak M. (2006). Pedagogika emancypacyjna. Rozwój świadomości krytycznej człowieka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Czerepaniak-Walczak M. (2021). Teoretyczne i badawcze osiągnięcia pedagogiki krytycznej w Polsce. Studia z Teorii Wychowania, 1(34), 27–45.

Foley J.A., Morris D., Gounari P. i Agostinone-Wilson F. (2015). Critical Education, Critical Pedagogies, Marxist Education in the United States. Journal for Critical Education Policy Studies, 3, 110–144.

Folkierska A. (1990a). Pytanie o pedagogikę. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Folkierska A. (1990b). Wychowanie w perspektywie hermeneutycznej. W: Z. Kwieciński i L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

Folkierska A. (1992). Etyczność a moralność w kontekście pytania o pedagogikę krytyczną. Kwartalnik Pedagogiczny, 2, 5–17.

Folkierska A. (1995). Kształcąca funkcja pytania. Perspektywa hermeneutyczna. W: J. Rutkowiak (red.), Odmiany myślenia o edukacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Ginsburg M.B. i Clift R.T. (1997). Ukryty program akademickiego przygotowania nauczycieli. Przekł. J. Majchrzak. Acta Universitatis Nicolai Copernici,

Giroux H.A. (1984). Marxism and Schooling: The Limits of Radical Discourse. Educational Theory, 34(2), 113–135. DOI: 10.1111/j.1741–5446.1984.00113.x.

Giroux H.A. (1997). Cultural Politics, Reading Formations, and the Role of Teachers as Public Intellectuals. W: S. Aronowitz i H.A. Giroux, Postmodern Education. Politics, Culture, and Social Criticism. Minneapolis – London: University of Minesota Press (I wyd. 1991).

Giroux H.A. (2001a). Critical Theory & Educational Practice. W: tegoż, Theory and Resistance in Education. A Pedagogy for the Opposition. New York: Bergin & Garvey.

Giroux H.A. (2001b). Schooling & the Politics of the Hidden Curriculum. W: tegoż, Theory and Resistance in Education. A Pedagogy for the Opposition. New York: Bergin & Garvey (I wyd. 1983).

Giroux H.A. (2003). Public Pedagogy and the Politics of Resistance. Notes on a Critical Theory of Educational Struggle. Educational Philosophy and Theory, 35(1), 5–16.

Giroux H.A. (2005). Crossing the Boundaries of Educational Discourse. Modernism, Postmodernism, and Feminism. W: tegoż, Border Crossings. Cultural Workers and the Politics of Education. New York – London: Routledge.

Giroux H.A. i McLaren P.L. (2002). Radical Pedagogy as Cultural Politics: Be[1]yond the Discourse of Critique and Anti-Utopianism. W: P.L. McLaren, Critical Pedagogy and Predatory Culture. Oppositional Politics in a Postmodern Era. London: Routledge.

Giroux H.A. i Penna A.N. (1988). Social Education in the Classroom. The Dynamics of Hidden Curriculum. W: H.A. Giroux, Teachers as Intellectuals. Toward a Critical Pedagogy of Learning. New York: Greenwood Publishing Group.

Gnitecki J. (1995). Możliwości uprawiania pedagogiki ogólnej jako teorii krytycznej i metateorii. W: T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Tradycja – teraźniejszość – nowe wyzwania. Bydgoszcz: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.

Gnitecki J. (1999). Pedagogika ogólna jako teoria krytyczna i metateoria. W: tegoż, Zarys pedagogiki ogólnej. Gorzów Wielkopolski: Wojewódzki Ośrodek Metodyczny.

Goldfarb J.C. (2012). Odnowa kultury politycznej. Siła kultury kontra kultura władzy. Przekł. A. Lisiak. Gdańsk: Europejskie Centrum Solidarności.

Gur-Ze’ev I. (1998a). Toward a Nonrepressive Critical Pedagogy. Educational Theory, 48(4), 463–486. DOI: 10.1111/j.1741-5446.1998.00463.x.

Gur-Ze’ev I. (1998b). Walter Benjamin and Max Horkheimer. From Utopia to Redemption. Journal of Jewish Thought and Philosophy, 8(1), 119–155. DOI: 10.1163/147728599794761699 13(317), 87–127.

Gur-Ze’ev I. (2004). Miłość a edukacja: nowe spojrzenie na Ucztę Platona w dobie ponowoczesności. Przekł. R. Godoń. Kwartalnik Pedagogiczny, 1–2, 171–205.

Gur-Ze’ev I. (2010). Obecna sytuacja teorii krytycznej, pedagogiki krytycznej i diaspory – w poszukiwaniu nowego języka krytycznego pedagogiki. Przekł. P. Sosnowska i in. Kwartalnik Pedagogiczny, 3(221), 131–160.

Gur-Ze’ev I. (red.) (2005). Critical Theory and Critical Pedagogy Today. Toward a New Critical Language in Education. Haifa: Faculty of Education University of Haifa.

Habermas J. (1977). Technika i nauka jako „ideologia”. Przekł. M. Łukasiewicz. W: J. Szacki (wyb.), Czy kryzys socjologii?. Warszawa: Czytelnik.

Habermas J. (1985). Interesy konstytuujące poznanie. Przekł. L. Witkowski. Colloquia Communia, 19(2), 157–169.

Hejnicka-Bezwińska T. (1989). W poszukiwaniu tożsamości pedagogiki. Świadomość teoretyczno-metodologiczna współczesnej pedagogiki polskiej (geneza i stan). Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane WSP.

Hejnicka-Bezwińska T. (1996). Zarys historii wychowania (1944–1989: oświata i pedagogika między dwoma kryzysami). Kielce: Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP.

Hejnicka-Bezwińska T. (1997). Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksji ku heterogeniczności. Warszawa: Wydawnictwo ’69.

Hodgson N., Vlieghe J. i Zamojski P. (2018). Manifesto for a Post-Critical Pedagogy. Goleta: Punctum Books.

Horkheimer M. (1987). Społeczna funkcja filozofii. Przekł. J. Doktór. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Jakubiak K. i Leppert R. (1998). Ewolucja koncepcji pedagogiki ogólnej w polskiej myśli edukacyjnej XIX i XX wieku. W: J. Szablicka-Żak (red.), Studia z dziejów oświaty i myśli pedagogicznej XIX–XX wieku. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Janowski A. (1995). Ukryty program. W: tegoż, Uczeń w teatrze życia szkolnego. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Kellner D. (2003). Critical Theory. W: R. Curren (red.), A Companion to the Philosophy of Education. Oxford: Blackwell.

Kincheloe J.L. (2004). Critical Pedagogy. New York: Peter Lang.

Kincheloe J.L. i McLaren P. (2009). Teoria krytyczna i badania jakościowe. Rewizja. Przekł. P. Pluciński. W: N.K. Denzin i Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Krüger H.-H. (2007). Krytyczna nauka o wychowaniu. W: tegoż, Metody badań w pedagogice. Przekł. D. Sztobryn. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kruszelnicki W. (2008). Pedagogika radykalna i antynomie postmodernizmu. Forum Oświatowe, nr specjalny, 165–180.

Krzemiński I. (2010). Wstęp. W: tegoż (wyb.), Wielka transformacja. Zmiany ustroju w Polsce po 1989. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Łośgraf.

Kwaśnica R. (1989). Trzy wykładnie hasła „bądź krytyczny”. Wprowadzenie do rozumienia krytyczności pedagogiki. Kwartalnik Pedagogiczny, 2.

Kwaśnica R. (1990). Oblicza krytycyzmu. W: Z. Kwieciński i L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

Kwaśnica R. (1992). O dwóch wersjach pytania o przedrozumienie. Do pedagogiki naukowej i pedagogów z marginesu. W: J. Rutkowiak (red.), Pytanie, dialog, wychowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kwaśnica R. (1995). Ku dialogowi w pedagogice. W: B. Śliwerski (red.), Pedagogika alternatywna. T. 1. Dylematy teorii. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Kwaśnica R. (2007). Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej. Wrocław: Wydaw. Naukowe DSWE TWP (wyd. I 1987).

Kwieciński Z. (1995). Socjopatologia edukacji. Olecko: Mazurska Wszechnica Nauczycielska (wyd. I 1992).

Kwieciński Z. (2011). Część 1 (ramowa). W: Z. Kwieciński i M. Jaworska-Witkowska, Nurty pedagogii: naukowe, dyskretne, odlotowe. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Kwieciński Z. i Śliwerski B. (red.) (2019). Pedagogika. Podręcznik akademicki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Leppert R. (2005). Metapedagogika czy pedagogika krytyczna? Pytanie o status naukowy pedagogiki ogólnej. W: T. Hejnicka-Bezwińska i R. Leppert (red.), Ewolucja „ogólności” w dyskursach pedagogicznych. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.

Margolis E., Soldatenko M., Acker S. i Gair M. (2001). Peekaboo. Hiding and Outing the Curriculum. W: E. Margolis (red.), The Hidden Curriculum in Higer Education. New York: Routledge.

McLaren P.L. (1991). Język, struktura i tworzenie podmiotowości. Przekł. H. Zielińska. W: Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. 1. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

McLaren P.L. (2015). Pedagogika krytyczna – najważniejsze zagadnienia. W: tegoż, Życie w szkołach. Wprowadzenie do pedagogiki krytycznej. Przekł. A. Dziemianowicz-Bąk, J. Dzierzgowski i M. Starnawski. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Melosik Z. (1995a). Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji. Toruń – Poznań: Edytor.

Melosik Z. (1995b). Współczesne amerykańskie spory edukacyjne. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Mendelson J. (1979). The Habermas-Gadamer Debate. New German Critique, 18, 44–73. DOI: 10.2307/487850.

Milerski B. (2011). Hermeneutyka pedagogiczna. Perspektywy pedagogiki religii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe ChAT.

Nowak M. (1993). Główne nurty współczesnej filozofii wychowania. Kultura i Edukacja, 2(4), 7–27.

Palka S. (1994). Współczesne sposoby kreowania pedagogiki w Polsce i ich metodologiczne konsekwencje. W: H. Kwiatkowska (red.), Ewolucja tożsamości pedagogiki. Warszawa: IHNOiT.

Pauluk D. (2016). Ukryte programy uniwersyteckiej edukacji i ich rezultaty: doświadczenia studentów pedagogiki. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Reut M. (1992). Pytanie – nauczanie problemowe – dialog. W: J. Rutkowiak (red.), Pytanie, dialog, wychowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Reut M. (1995a). Hermeneutyka i dialog. W: B. Śliwerski (red.), Pedagogika alternatywna. T. 1. Dylematy teorii. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Reut M. (1995b). Krytyka, społeczeństwo, etyka (Filozoficzny kontekst pytania o krytyczność pedagogiki). W: J. Rutkowiak (red.), Odmiany myślenia o edukacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Ricoeur P. (1992). Ku hermeneutyce krytycznej. Przekł. A. Dutka. Pamiętnik Literacki, 83/1, 182–192.

Rutkowiak J. (1992). O dialogu edukacyjnym. Rusztowanie kategorialne. W: tejże (red.), Pytanie, dialog, wychowanie. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Rutkowiak J. (1995a). „Pulsujące kategorie” jako wyznaczniki mapy odmian myślenia o edukacji. W: tejże (red.), Odmiany myślenia o edukacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Rutkowiak J. (1995b). Edukacyjna świadomość nauczycieli. W: tejże (red.), Odmiany myślenia o edukacji. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Sawisz A. (1989). Szkoła a system społeczny. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

Schulz R. (1995). Zamiast zakończenia. W: T. Hejnicka-Bezwińska (red.), Pedagogika ogólna. Tradycja – teraźniejszość – nowe wyzwania. Bydgoszcz: Wyższa Szkoła Pedagogiczna.

Stanley W.B. (1993). Rekonstrukcjonizm i pedagogika krytyczna wobec reformy oświaty w erze postmodernizmu. Przekł. P. Kwieciński. W: Z. Kwieciński i L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.

Starego K. (2009). Uniwersalność i partykularność a warunki możliwości ukrytego program nauczania – powrót do problem niezamierzonych efektów edukacji. Kwartalnik Pedagogiczny, 3(213).

Szkudlarek T. (1992). Wyzwanie pedagogiki krytycznej. W: T. Szkudlarek i B. Śliwerski, Wyzwania pedagogiki krytycznej i antypedagogiki. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls” (wyd. I 1991).

Szkudlarek T. (1993a). Czy koniec pedagogiki?. W: E. Rodziewicz i M. Szczepska-Pustkowska (red.), Od pedagogiki ku pedagogii. Toruń: Edytor.

Szkudlarek T. (1993b). Wiedza i wolność w pedagogice amerykańskiego postmodernizmu. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Szkudlarek T. (2010). Po co nam dziś pedagogika krytyczna?. W: H.A. Giroux i L. Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Śliwerski B. (1992). Przekraczanie granic wychowania od „pedagogiki dziecka” do antypedagogiki. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Śliwerski B. (1993). Wyspy oporu edukacyjnego. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Śliwerski B. (2015). Recepcja i aplikacje pedagogiki oraz psychologii krytycznej do badań nad racjonalnością edukacji szkolnej. W: R. Nowakowska-Siuta i B. Śliwerski, Racjonalność procesu kształcenia. T. 1. Studium z polityki oświatowej i pedagogiki porównawczej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Walzer M. (2002). Krytyka społeczna w praktyce. W: tegoż, Interpretacja i krytyka społeczna. Przekł. M. Rakusa-Suszczewski i M. Szuster. Warszawa: Aletheia.

Wierciński A. (2019). Hermeneutics of Education. Zurich: LIT Verlag.

Witkowski L. (1989). Rozwój i tożsamość w cyklu życia. Studium koncepcji Erika H. Eriksona. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Witkowski L. (1990). Przekroje analityczne kwestii edukacyjnej (dyskusja społeczno-krytyczna). W: Z. Kwieciński i L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Witkowski L. (1991). Uniwersalizm pogranicza. O semiotyce kultury Michaiła Bachtina w kontekście edukacji. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Witkowski L. (1993). W kręgu pedagogiki radykalnej (dekonstrukcja – walka – etyczność). W: Z. Kwieciński i L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.

Witkowski L. (1998). Postmodernizm: między czkawką a dnem. Uwagi nie prześmiewcze. W: tegoż, Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.

Witkowski L. (2010a). O stanie i problemach recepcji amerykańskiej pedagogiki radykalnej w Polsce. Próba świadectwa osobistego i refleksji o „doświadczeniu pokoleniowym”. W: H.A. Giroux i L. Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Witkowski L. (2010b). Tożsamość i zmiana. Epistemologia i rozwojowe profile w edukacji. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW (wyd. I 1988).

Witkowski L. (2012). Wokół pedagogiki krytycznej (retrospekcja i projekcja na tle problemów i doświadczeń w pedagogice polskiej). Ars Educandi, 9, 13–35. DOI: 10.26881/ae.2012.09.01.

Witkowski L. (2016). Konteksty i elementy ekologii umysłu, idei i wychowania według Gregory’ego Batesona. W: M. Jaworska-Witkowska i L. Witkowski (red.), Humanistyczne wyzwania ekologii umysłu. Gregory Bateson w Polsce. Warszawa: Fundacja na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi.

Witkowski L. (2018). O nową postać ekologii. W: tegoż, Humanistyka stosowana. Wirtuozeria, pasje, inicjacje. Profesje społeczne versus ekologia kultury. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Witkowski L. (2020). Jaka pedagogika krytyczna jest (nie)możliwa w Polsce i dlaczego? (Esej metakrytyczny z Henrym A. Giroux w tle). Chowanna, 1(54). DOI: 10.31261/CHOWANNA.2020.54.06.

Włodarczyk R. (2016). Ideologia, teoria, edukacja. Myśl Ericha Fromma jako inspiracja dla pedagogiki współczesnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.

Włodarczyk R. (2019). Kolonizacja jako kategoria analityczna komparatystyki pedagogicznej. Przegląd Pedagogiczny, 2, 9–23.

Włodarczyk R. (2021). Kolonizacje. Pedagogika krytyczna w okresie transformacji ustrojowej w Polsce – część 1. Przegląd Pedagogiczny, 1, 9–41.

Wołoszyn S. (1998). Nauki o wychowaniu w Polsce w XX wieku. Próba syntetycznego zarysu na tle powszechnym. Kielce: Strzelec.

Zamojski P. (2014). Od demaskacji ku budowaniu. Po-krytyczna perspektywa badań pedagogicznych. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 3(67), 7–22.

Zamojski P. (2020). Pytanie o cel kształcenia. Zaproszenie do debaty. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.

Zielińska H. (1993). Postmodernizm a edukacja. W: Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. 3. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Zielińska H. (1996). Ivan Illich – między romantyzmem a anarchizmem pedagogicznym. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.

Żłobicki W. (2002). Ukryty program w edukacji. Między niewiedzą a manipulacją. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”