Abstrakt

Podejmowany problem badawczy, przyjmujący postać pytania o kształt i przebieg kolonizacji pedagogiki ogólnej przez pedagogikę krytyczną w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, ma swoje źródło w potrzebie rozpoznania obecnej dynamiki naszej wyobraźni pedagogicznej i zrozumienia fenomenu zróżnicowania pedagogiki krytycznej rozwijanej w poszczególnych rodzimych ośrodkach akademickich. Przygotowany w latach 2017–2019 materiał został podzielony na dwa artykuły. W pierwszym po krótkiej charakterystyce tytułowego zjawiska autor rozwija problematykę teorii krytycznej szkoły frankfurckiej ze względu na wagę tego zagadnienia dla formowania się pedagogiki krytycznej zarówno w wariancie amerykańskim, jak i polskim. Równie ważnym punktem odniesienia dla formacji rodzimej pedagogiki krytycznej jest problematyka  postmodernizmu, złożona z szeregu zagadnień, takich jak późna nowoczesność, poststrukturalizm, dekonstrukcja czy zwrot etyczny. Rekonstrukcje poszczególnych tematów i wątków z zakresu problematyki teorii krytycznej szkoły frankfurckiej czy postmodernizmu stanowią zdaniem autora dobre wprowadzenie do prezentacji wstępnego obrazu kolonizacji polskiej pedagogiki ogólnej przez pedagogikę krytyczną, który to proces zostanie omówiony w drugim z artykułów. Poczyniony wysiłek badawczy ma dostarczyć wiedzy przydatnej do kolejnych badań podjętej problematyki, rozpoznania dalszych losów poszczególnych kolonii pedagogiki krytycznej, ale również kilku wstępnych ustaleń, które autor przedstawi w zakończeniu drugiego artykułu.

Słowa kluczowe

Bibliografia

Bachmann-Medick D. (2012). Cultural Turns. Nowe kierunki w naukach o kulturze. Przekł. K. Krzemieniowa. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Bailey L. (1996). Critical Theory and the Sociology of Knowledge. A Comparative Study in the Theory of Ideology. New York: Peter Lang.

Bauman Z. (1992). Nowoczesność i Zagłada. Przekł. F. Jaszuński. Warszawa: Masada.

Bauman Z. (2000). Kultura jako spółdzielnia spożywców. W: tegoż, Ponowoczesność jako źródło cierpień. Warszawa: Sic!

Bauman Z. (2004). Ponowoczesność. W: B. Szlachta (red.), Słownik społeczny. Kraków: WAM.

Beck U. (2004). Społeczeństwo ryzyka. W drodze ku innej nowoczesności. Przekł. S. Cieśla. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Bilińska-Suchanek E. (2003). Opór wobec szkoły. Dorastanie w perspektywie paradygmatu oporu. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Blake N., Masschelein J. (2002). Critical Theory and Critical Pedagogy. W: P. Brantlinger, W.B. Thesing (red.), A Companion to the Victorian Novel. Oxford:Blackwell.

Breuing M. (2011). Problematizing Critical Pedagogy. International Journal of Critical Pedagogy, Vol. 3.

Burzyńska A. (2001). „Przeciw interpretacji”, czyli burzliwe lata 60. W: tejże, Dekonstrukcja i interpretacja. Kraków: Universitas.

Burzyńska A. (2006). Anty-teoria literatury. Kraków: Universitas.

Czerepaniak-Walczak M. (1994). Między dostosowaniem a zmianą. Elementy emancypacyjnej teorii edukacji. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Dosse F. (2007). 1967–1968: Redakcyjne wrzenie. Przekł. Ł. Chomyn. W: K. Liszka, R. Włodarczyk (red.), Lektury poststrukturalistyczne. Wrocław: Chiazm.

Eisenstadt S.N. (2009). Utopia a nowoczesność. Porównawcza analiza cywilizacji. Przekł. A. Ostolski. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Foley J.A., Morris D., Gounari P., Agostinone-Wilson F. (2015). Critical Education, Critical Pedagogies, Marxist Education in the United States. Journal for Critical Education Policy Studies, 3.

Folkierska A. (1992). Etyczność a moralność w kontekście pytania o pedagogikę krytyczną. Kwartalnik Pedagogiczny, 2.

Foucault M. (1998). Nadzorować i karać. Narodziny więziennictwa. Przekł. T. Komendant. Warszawa: Aletheia.

Giddens A. (2002). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności. Przekł. A. Szulżycka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Giddens A. (2008). Konsekwencje nowoczesności. Przekł. E. Klekot. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Giroux H.A. (1993). Pedagogika pogranicza w wieku postmodernizmu. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach. Warszawa: IBE.

Giroux H.A. (1997). Culture and Rationality in Frankfurt School Thought: Ideological Foundations for a Theory of Social Education. W: tegoż, Pedagogy and the Politics of Hope. Theory, Culture, and Schooling. A Critical Reader. Boulder: Westview Press.

Giroux H.A. (2001). Critical Theory & Educational Practice. W: tegoż, Theory and Resistance in Education. A Pedagogy for the Opposition. New York: Bergin & Garvey.

Grzybowski P.P. (2014). Oczekiwania wobec szkoły w środowiskach defaworyzowanych. Freirowskie obrazki z Ameryki Łacińskiej. Studia Pedagogiczne, t. 68.

Habermas J. (2000). Filozoficzny dyskurs nowoczesności. Przekł. M. Łukasiewicz. Kraków: Universitas.

Horkheimer M. (1987a). Teoria tradycyjna a teoria krytyczna. Przekł. J. Łoziński. W: J. Łoziński (wyb.), Szkoła frankfurcka, t. 2, Warszawa: Kolegium Otryckie.

Horkheimer M. (1987b). Społeczna funkcja filozofii. Przekł. J. Doktór. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Horkheimer M. (2002). Zmierzch. Notatki z Niemiec 1931–1934. Przekł. H. Walentowicz. Warszawa: Książka i Wiedza.

Horkheimer M., Adorno T.W. (2010). Dialektyka oświecenia. Fragmenty filozoficzne. Przekł. M. Łukasiewicz. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej.

Horkheimer M., Marcuse H. (1987). Filozofia a teoria krytyczna. Przekł. J. Łoziński. W: J. Łoziński (wyb.), Szkoła frankfurcka, t. 2. Warszawa: Kolegium Otryckie.

Jay M. (2016). Integracja psychoanalizy i marksizmu – przypadek Ericha Fromma. Przekł. M. Bachryj-Krzywaźnia. W: P. Jabłoński, R. Włodarczyk (red.), Fromm – aplikacje. Wrocław: Chiazm.

Jay M. (1973). The Dialectical Imagination. A History of the Frankfurt School and the Institute of Social Research 1923–1950. London: Heinemann Educational Books.

Kincheloe J.L. (2004). Critical Pedagogy. New York: Peter Lang.

Kincheloe J.L., McLaren P. (2009). Teoria krytyczna i badania jakościowe. Rewizja. Przekł. P. Pluciński. W: N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kincheloe J.L., McLaren P., Steinberg S.R., Manzó L.D. (2018). Critical Pedagogy and Qualitative Research. Advancing the Bricolage. W: N.K. Denzin, Y.S.

Lincoln (red.), The SAGE Handbook of Qualitative Research, wyd. 5. Los Angeles – Melbourne: SAGE.

Koczanowicz L. (2011). Lęk nowoczesny. Eseje o demokracji i jej adwersarzach. Kraków: Universitas.

Koczanowicz L., Włodarczyk R. (2011). Współczesna filozofia społeczna. Rozmowy i eseje o społeczeństwie obywatelskim i etyce demokracji. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kostyło H. (2017). Refleksja jako podstawa podmiotowości według antropologii Paula Freirego. Paedagogia Christiana, 2.

Krüger H.-H. (2007). Krytyczna nauka o wychowaniu. W: tegoż, Metody badań w pedagogice. Przekł. D. Sztobryn. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Kruszelnicki W. (2017). Teoria krytyczna a filozofia edukacji Henry’ego Giroux: pojęcie „kultury pozytywizmu”. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 2.

Kwaśnica R. (2007). Dwie racjonalności. Od filozofii sensu ku pedagogice ogólnej. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP.

Kwieciński Z. (1994). Mimikra czy sternik? Dramat pedagogiki w sytuacji przesilenia formacyjnego. W: H. Kwiatkowska (red.), Ewolucja tożsamości pedagogiki. Warszawa: IHNOiT.

Kwieciński Z. (1995). Edukacja a kryzys i przesilenie monocentrycznego ładu politycznego (Szkic doświadczeń 1980–1989. Bilans pozostałości i zagrożeń). W: tegoż, Socjopatologia edukacji. Olecko: Mazurska Wszechnica Nauczycielska.

Kwieciński Z. (2000). Pedagogia przejścia i pogranicza. W: tegoż, Tropy – Ślady – Próby. Studia i szkice z pedagogii pogranicza. Poznań – Olsztyn: Edytor.

Kwieciński Z. (2010). Przedmowa: dyskurs konieczny. W: H.A. Giroux, L. Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Kwieciński Z. (2011). Pedagogika po przejściach – aspekty pozytywne. W: M. Nowak-Dziemianowicz, P. Rudnicki (red.), Pedagogika – zakorzenienie i transgresja. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Mannheim K. (1974). Człowiek i społeczeństwo w dobie przebudowy. Przekł. A. Rażniewski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

McLaren P. (2015). Pedagogika krytyczna – najważniejsze zagadnienia. W: tegoż, Życie w szkołach. Wprowadzenie do pedagogiki krytycznej. Przekł. A. Dziemianowicz-Bąk, J. Dzierzgowski, M. Starnawski. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Męczkowska A. (2006). Podmiot i pedagogika. Od oświeceniowej utopii ku pokrytycznej dekonstrukcji. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP.

Melosik Z. (1995a). Postmodernistyczne kontrowersje wokół edukacji. Toruń – Poznań: Edytor.

Melosik Z. (1995b). Współczesne amerykańskie spory edukacyjne. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.

Melosik Z. (1996). Tożsamość, ciało i władza. Teksty kulturowe jako (kon)tekstypedagogiczne. Toruń – Poznań: Edytor.

Melosik Z. (2010). Recenzja w trybie refleksji na temat wpływu pedagogiki krytycznej na moją tożsamość naukową. W: H.A. Giroux, L. Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Melosik Z., Szkudlarek T. (1998). Kultura, tożsamość i edukacja. Migotanie znaczeń. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Milerski B., Karwowski M. (2016). Racjonalność procesu kształcenia, t. 2: Teoria i badanie. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Murphy M., Fleming T. (red.) (2012). Habermas, teoria krytyczna i edukacja. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Nowak M. (1993). Główne nurty filozofii wychowania. Kultura i Edukacja, 2.

Peters M. (1998). Introduction – Naming the Multiple: Poststructuralism and Education. W: tegoż (red.), Naming the Multiple. Poststructuralism and Education. London: Bergin & Garvey.

Piaget J. (1972). Strukturalizm. Przekł. St. Cichowicz. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Schnädelbach H. (2001). Transformacja teorii krytycznej. O Teorii działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa. W: tegoż, Próba rehabilitacji animal rationale. Przekł. K. Krzemieniowa. Warszawa: Oficyna Naukowa.

Sim S. (2007). Postmodernizm i filozofia. Przekł. K. Liszka, R. Włodarczyk. W: K. Liszka, R. Włodarczyk (red.), Lektury poststrukturalistyczne. Wrocław: Chiazm.

Śliwerski B. (1990). Antypedagogika jako alternatywna koncepcja radykalnej zmiany wychowania. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Ku pedagogii pogranicza. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

Śliwerski B. (1992). Antypedagogika. W: T. Szkudlarek, B. Śliwerski, Wyzwania pedagogiki krytycznej i antypedagogiki. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Śliwerski B. (1998). Antypedagogika – postpedagogika. W: tegoż, Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Śliwerski B. (2010). Pedagogika krytyczna widziana liberalnie. Glossa do książki H.A. Giroux i L. Witkowskiego. W: H.A. Giroux, L. Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Śliwerski B. (2015). Recepcja i aplikacje pedagogiki oraz psychologii krytycznej do badań nad racjonalnością edukacji szkolnej. W: R. Nowakowska-Siuta, B. Śliwerski, Racjonalność procesu kształcenia, t. 1: Studium z polityki oświatowej i pedagogiki porównawczej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Stańczyk P. (2016). Interesy, ekonomia i emancypacja. O powrocie pedagogiki krytycznej do zagadnień społeczno-ekonomicznych i pojęciu interwencji. Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja, 2.

Stańczyk P. (2017). Kolonializm, kolonizacja i dekolonizacja w filozofii wychowania Paulo Freirego. Kultura i Edukacja, 3.

Stanley W.B. (1993). Rekonstrukcjonizm i pedagogika krytyczna wobec reformy oświaty w erze postmodernizmu. Przekł. P. Kwieciński. W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach. Warszawa: IBE.

Starego K. (2016). Poza dyskurs kompetencji w edukacji krytycznej. „Trzeci termin” oraz Paula Freirego i Jaques’a Rancière’a idea dialogu „zapośredniczonego”. Forum Oświatowe, 28.

Steiner G. (2000). Po wieży Babel. Problemy języka i przekładu. Przekł. O. i W. Kubińscy. Kraków: Universitas.

Szacki J. (2002). Historia myśli socjologicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Szahaj A. (2003). Co to jest postmodernizm?. W: M.A. Potocka (red.), Postmodernizm. Teksty polskich autorów. Kraków: inter esse.

Szahaj A. (2008). Teoria krytyczna szkoły frankfurckiej. Wprowadzenie. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Szczypiński G. (1994). Główne nurty pedagogiki niemieckiej. W: Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. 4. Toruń: Wydawnictwo UMK.

Szkudlarek T. (1993a). Post-socjalistyczna edukacja a filozofia postmodernizmu. Kwartalnik Pedagogiczny, 1.

Szkudlarek T. (1993b). Wiedza i wolność w pedagogice amerykańskiego postmodernizmu. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Szkudlarek T. (2010). Po co nam dziś pedagogika krytyczna?. W: H.A. Giroux, Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Sztompka P. (2012). Nowoczesność i późna nowoczesność. W: tegoż, Socjologia. Analiza społeczeństwa. Kraków: Znak.

Walentowicz H. (2003). Tęsknota za lepszym. Historiozofia Maxa Horkheimera. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

Walentowicz H. (2004). Ewolucja teorii krytycznej Maxa Horkheimera. Przegląd Filozoficzno-Literacki, 3.

Węc K. (2012). Psychoanaliza w dyskursie edukacyjnym. Radykalność humanistyczna teorii i praktyki pedagogicznej. Konteksty nie tylko Lacanowskie. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Witkowski L. (1993a). Wokół „krytycznej” socjologii edukacji. Socjologia Wychowania, 258.

Witkowski L. (1993b). W kręgu pedagogiki radykalnej (dekonstrukcja – walka – etyczność). W: Z. Kwieciński, L. Witkowski (red.), Spory o edukację. Dylematy i kontrowersje we współczesnych pedagogiach. Warszawa: IBE.

Witkowski L. (1998). Edukacja wobec sporów o (po)nowoczesność. Warszawa: IBE.

Witkowski L. (2007). Edukacja przez pryzmat teorii społecznej Jürgena Habermasa. W: tegoż, Edukacja i humanistyka. Warszawa: IBE.

Witkowski L. (2009). Jürgena Habermasa teoria działania komunikacyjnego i jej implikacje dla pedagogiki (wybrane tropy i paradoksy w retrospekcji). W: tegoż, Ku integralności edukacji i humanistyki II. Postulaty, postacie, pojęcia, próby. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Witkowski L. (2010). Tożsamość i zmiana. Epistemologia i rozwojowe profile w edukacji. Wrocław: Wydawnictwo Naukowe DSW.

Witkowski L. (2012). Wokół pedagogiki krytycznej (retrospekcja i prospekcja na tle problemów i doświadczeń w pedagogice polskiej). Ars Educandi, 9.

Witkowski L. (2016). Konteksty i elementy ekologii umysłu, idei i wychowania według Gregory’ego Batesona. W: M. Jaworska-Witkowska, L. Witkowski (red.), Humanistyczne wyzwania ekologii umysłu. Gregory Bateson w Polsce. Warszawa: Fundacja na Rzecz Myślenia im. Barbary Skargi.

Witkowski L. (2019a). O stanie i problemach recepcji amerykańskiej pedagogiki radykalnej w Polsce. Próba świadectwa osobistego i refleksji o „doświadczeniu pokoleniowym”. W: H.A. Giroux, L. Witkowski, Edukacja i sfera publiczna. Idee i doświadczenia pedagogiki radykalnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Witkowski L. (2019b). Relacje międzypokoleniowe jako wyzwanie poznawcze dla historii myśli pedagogicznej w Polsce (zarys problematyki). W: tegoż (red.), Dziedzictwo idei i pęknięcia międzypokoleniowe w pedagogice polskiej. Wprowadzenie do problemu. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.

Włodarczyk R. (2009). Lévinas. W stronę pedagogiki azylu. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Włodarczyk R. (2016). Ideologia, teoria, edukacja. Myśl Ericha Fromma jako inspiracja dla pedagogiki współczesnej. Kraków: Oficyna Wydawnicza IMPULS.

Włodarczyk R. (2019). Kolonizacja jako kategoria analityczna komparatystyki pedagogicznej. Przegląd Pedagogiczny, 2.

Włodarczyk R. (2021). Utopia i edukacja. Studia z filozofii, teorii edukacji i pedagogiki azylu. Wrocław: Instytut Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego.

Zielińska-Kostyło H. (2000). Paulo Freire i jego rozumienie sytuacji edukacyjnej. W: Z. Kwieciński (red.), Nieobecne dyskursy, cz. 4. Toruń: Wydawnictwo UMK.

Zielińska-Kostyło H. (2010). Uniwersalność przesłania „pedagogii uciśnionych” Paula Freirego. Rocznik Andragogiczny.

Znaniecki F. (1974). Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.